Αρθρα με ονοματεπώνυμο

                     Κλιματική αλλαγή: πραγματικότητα, προβληματισμοί και προτάσεις

Γράφει ο Μιχάλης Φωτιάδης*

«Αποτελεί επείγουσα ανάγκη να παραδεχθούμε ότι αν η παγκόσμια κοινότητα δεν είναι ικανή να σταθεροποιήσει την κλιματική αλλαγή, αυτή θα αποτελέσει απειλή για το πού θα μπορούμε να ζούμε, το πού και πώς θα παράγουμε την τροφή μας και για το πού θα μπορούμε να βρούμε νερό… Με άλλα λόγια η κλιματική αλλαγή απειλεί τα θεμέλια – την ίδια τη σταθερότητα στην οποία η ανθρωπότητα έχει οικοδομήσει την ύπαρξή της.»

(Απόσπασμααπόάρθροτης Christiana Figueres* στους New York Times, 15 -2- 2011)

*Εκτελεστική Γραμματέας της σύμβασης πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή

Η πρόσφατη 19η σύνοδος των μερών της σύμβασης πλαίσιο των Ηνωμένων Εθνών για την κλιματική αλλαγή, που πραγματοποιήθηκε στη Βαρσοβία στις 11-22 Νοεμβρίου 2013, σημαδεύτηκε από παταγώδη αποτυχία, σύμφωνα με τις μαρτυρίες πολλών παρευρισκομένων, που μίλησαν ακόμα και για σύνοδο-παρωδία. Μια σειρά από τραγικές συμπτώσεις ανέδειξαν ακόμα περισσότερο τις αρνητικές επιπτώσεις από την απροθυμία των ηγεσιών των αναπτυγμένων χωρών του πλανήτη για μια συμφωνία μείωσης των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Κατά τη διάρκεια των συνομιλιών, χιλιάδες κάτοικοι των Φιλιππίνων, ιδιαίτερα στην περιοχή του Τακλομπάν, βίωναν με φρικτό τρόπο τις επιπτώσεις από το πέρασμα του τυφώνα Χαϊάν, που σάρωσε τη Νοτιοανατολική Ασία και θεωρήθηκε ισχυρότερος από την καταιγίδα Σάντι του 2012 και τον κυκλώνα Κατρίνα του 2005. Τα δάκρυα του εκπροσώπου των Φιλιππίνων Γεμπ Σάνο, που παρακολουθήσαμε συγκινημένοι από τις οθόνες μας, όπως και η απόφασή του να προχωρήσει σε απεργία πείνας για το κλίμα, δε στάθηκαν αρκετά ώστε να επηρεάσουν τις αποφάσεις των εκπροσώπων των μεγάλων χωρών. Αξίζει να σημειωθούν κάποιες χαρακτηριστικές αντιφάσεις από τη σύνοδο, όπως π.χ. η αποπομπή από την κυβέρνηση του υπουργού περιβάλλοντος της Πολωνίας και προέδρου της συνόδου. Αυτό συνέβη ενώ η σύνοδος βρισκόταν σε εξέλιξη, λόγω της μη ικανοποιητικής υποστήριξης της επιλογής του σχιστολιθικού αερίου από τον υπουργό. Η κυβέρνηση της Πολωνίας υποστηρίζει σθεναρά τη χρήση του αερίου αυτού. Χορηγοί της συνόδου ήταν μεγάλες εταιρείες άνθρακα, τα εμπορικά σήματά των οποίων κατέκλυζαν όλους τους χώρους. Με συνθήματα όπως «ώρα για δράση» διοργάνωσαν παράλληλη σύνοδο «για την κλιματική αλλαγή». Αν στα προηγούμενα προσθέσουμε την ανακοίνωση της Ιαπωνίας για άρση των δεσμεύσεών της σχετικά με τη μείωση των εκπομπών της κατά 25% ως προς το 1990, λόγω της καταστροφής της Φουκουσίμα, τότε θα συμπληρώσουμε το παζλ αυτού του θεάτρου του παραλόγου, το φαύλο κύκλο των αντιφάσεων. Η χρηματοδότηση προς τις αναπτυσσόμενες χώρες αποτελεί ανεκπλήρωτη υπόσχεση και συμφωνία για δεσμευτικό κείμενο δεν φαίνεται στο ορατό μέλλον. Τα προηγούμενα γεγονότα συμπληρώνονται με τη σφοδρή καταιγίδα που έπληξε τη Ρόδο και είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο τριών ανθρώπων, μια ημέρα μετά τη λήξη της συνόδου.

Η συσχέτιση των έντονων καιρικών φαινομένων με την κλιματική αλλαγή και την άνοδο της θερμοκρασίας του πλανήτη δεν έχει ακόμα τεκμηριωθεί απόλυτα από τους σχετικούς επιστήμονες. Αυτό οφείλεται στην έλλειψη δεδομένων από περιοχές όπως αυτή του Ειρηνικού, ωστόσο υπάρχουν καταγεγραμμένα σημαντικά στοιχεία για τους τυφώνες σε περιοχές του βορείου Ατλαντικού.

Οι υποθέσεις για την αύξηση της έντασης των κυκλώνων στηρίζονται στο γεγονός ότι αυτοί αποκτούν το μεγαλύτερο μέρος της ενέργειάς τους από την επιφάνεια της θάλασσας. Το γεγονός αυτό όμως, σε συνδυασμό με την καταγεγραμμένη και απολύτως τεκμηριωμένη αύξηση της θερμοκρασίας λόγω της ενίσχυσης του φαινομένου του θερμοκηπίου, οδηγεί στη σύνδεση των δύο φαινομένων.

Η Διακυβερνητική Επιτροπή για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) σε δελτίο τύπου που εξέδωσε μετά από την πρόσφατη διάσκεψη στις 27 Σεπτεμβρίου του 2013 ανακοινώνει μέσω του συν-προεδρεύοντος Thomas Stocker: “Η θερμοκρασία της επιφάνειας του πλανήτη προβλέπεται στο τέλος του 21ου αιώνα να αυξηθεί κατά 1,5 °C σε σχέση με αυτή της περιόδου μεταξύ 1850 και 1900, με βάση τις «μετριοπαθείς» προβλέψεις, και κατά 2°C με βάση τα περισσότερο «ακραία» σενάρια. Θερμά κύματα που θα διαρκούν περισσότερο θα εμφανίζονται συχνότερα. Καθώς ο πλανήτης θερμαίνεται, αναμένονται περισσότερες βροχοπτώσεις στις υγρές περιοχές και λιγότερες στις ξηρές, παρότι θα υπάρξουν κάποιες εξαιρέσεις”.

ΗέκθεσητηςΠαγκόσμιαςΤράπεζαςγιατηνκλιματικήαλλαγήδίνειμιαξεκάθαρηεικόναγια τις καταστροφικές επιπτώσεις στη γεωργία, τους υδάτινους πόρους, τα οικοσυστήματα και την ανθρώπινη υγεία. Σε αυτές θα πρέπει να προσθέσουμε την αναγκαστική μετανάστευση λόγω των έντονων καταιγίδων, της ερημοποίησης λόγω των θερμικών κυμάτων και της ανόδου της στάθμης της θάλασσας.

Οιπεριοχέςπουθαπληγούνπερισσότεροκαιπουμπορούνναπροσαρμοστούνδυσκολότεραείναι οι φτωχές και περισσότερο ευάλωτες. Και αυτό θα συμβεί, ενώ για περισσότερο από το 50% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου είναι υπεύθυνο το 15% του παγκόσμιου πληθυσμού, που ζει στις πλούσιες χώρες. Το φτωχότερο 37% ευθύνεται μόνο για το 7% των εκπομπών.

Η παγκόσμια κλιματική αλλαγή, λοιπόν, αποτελεί αναπόδραστη πραγματικότητα. Η ξηρασία καταστρέφει καλλιέργειες και απειλεί τη σοδειά και τα κοπάδια των αγροτών. Καταιγίδες εξαφανίζουν κατοικίες στις οποίες έμεναν οικογένειες για γενιές ολόκληρες. Η βιοποικιλότητα καταστρέφεται, οδηγώντας στην έλλειψη τροφής, καθαρού νερού και φαρμάκων. Υπάρχουν παραδείγματα άμεσων επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, όπως η ξηρασία σε περιοχές της Κίνας και της Βόρειας Αφρικής, πλημμύρες στη Νιγηρία, ακραία φαινόμενα και καταστροφές. Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν πως οι συνέπειες από την κλιματική αλλαγή μπορεί να είναι άμεσες ή έμμεσες. Οι άμεσες αφορούν στις καταστροφές των ανθρώπινων κατασκευών και οι έμμεσες στην ισορροπία των οικοσυστημάτων, επηρεάζοντας έτσι τη βάση των κοινωνικών και οικονομικών δραστηριοτήτων. Η ανάλυση των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής αναφέρεται συχνά σε παράγοντες όπως ο κίνδυνος λόγω της τρωτότητας της ανθρώπινης υπόστασης και στο πώς αυτοί οι παράγοντες οριοθετούνται, γίνονται αντιληπτοί και διαχειρίσιμοι σε διαφορετικά κοινωνικά πλαίσια. Οι αιτίες του προβλήματος είναι πλέον γνωστές στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού: η μετάβαση από την αγροτική στη βιομηχανική κοινωνία με τη βιομηχανική επανάσταση, η παραγωγή ενέργειας στη βιομηχανία, τις μεταφορές, τα κτίρια, τη γεωργία και η καταστροφή των δασών θεωρούνται οι σημαντικότερες.

Δεν είναι όμως οι ανθρώπινες δραστηριότητες μόνες υπεύθυνες για την αλλαγή του κλίματος. Υπάρχουν κάποιες ανεπάρκειες που σχετίζονται με τις προηγούμενες, κάνοντας το πρόβλημα ακόμα μεγαλύτερο[.]:

• Η πρώτη αφορά στην έλλειψη γνώσης για τη σχέση μεταξύ των ανθρώπινων δραστηριοτήτων και των αρνητικών συνεπειών τους.
• Η δεύτερη στην έλλειψη κινήτρων για αλλαγή των δραστηριοτήτων και των συμπεριφορών που συμβάλλουν στις αρνητικές επιπτώσεις για το κλίμα, ακόμα και στην περίπτωση που η γνώση αυτή ήταν κτήμα όλων των πληθυσμιακών ομάδων.
• Η τρίτη, τέλος, αφορά στην έλλειψη επαρκών οργανωτικών και νομικών δομών για τη λήψη αποτελεσματικών μέτρων κατά των αρνητικών επιπτώσεων και την αποτελεσματική διαχείριση του κλίματος ως συλλογικού πόρου.

Ένα εξίσου σημαντικό ζήτημα που συνδέεται άμεσα με τις ανεπάρκειες αυτές είναι η σχέση μεταξύ πολιτικής και επιστήμης. Λαμβάνοντας υπόψη τις εκάστοτε πολιτικές δυσλειτουργίες των παγκόσμιων διαπραγματεύσεων για την κλιματική αλλαγή, η βεβαιότητα και ο βαθμός συμφωνίας μεταξύ των επιστημόνων και των πολιτικών ηγετών για την κατάσταση του κλίματος και η λήψη επαρκών μέτρων θεωρούνται κρίσιμα για την επιτυχία οποιασδήποτε στρατηγικής. Ωστόσο¶Ωστόσο, τα όρια μεταξύ της επιστήμης και της πολιτικής, καθώς επίσης και μεταξύ χρήσιμης και άχρηστης γνώσης μπορεί να τίθενται από την ίδια την κοινωνία. ¶¶Αυτό που καθιστά την επιστημονική γνώση για την αλλαγή του κλίματος καταλληλότερη και αποτελεσματικότερη από κάποια άλλη γνώση εξαρτάται, όχι τόσο από το περιεχόμενό της, όσο από τη διαδικασία με την οποία αναπτύσσεται και επικυρώνεται σε διαφορετικές εποχές και κοινωνίες. Οι άνθρωποι δηλαδή, δεν μπορούν να κατανοήσουν τους κινδύνους και τα οφέλη που προέρχονται από το περιβάλλον, χωρίς την ταυτόχρονη κατανόηση του ρόλου τους, της σημασίας τους και των αντιδράσεών που αυτά προκαλούν.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι η κλιματική αλλαγή είναι ένα ζήτημα που δεν αφορά μόνο ή δεν πρέπει να αφορά μόνο τους σχετικούς με το θέμα επιστήμονες των θετικών επιστημών. Σε σχετική έκθεση του το Διεθνές Συμβούλιο Κοινωνικών Επιστημών αναδεικνύει την ανάγκη της συνεργασίας μέσω της συνεργατικής μάθησης, της ανοιχτής πληροφόρησης και της εφαρμογής της γνωστής μεθόδου της επίλυσης προβλήματος. Σε μια τέτοια ανοιχτή διαδικασία θα πρέπει να συνεργαστούν επιστήμονες με ανθρώπους που δεν είναι κάτοχοι ακαδημαϊκής γνώσης, ώστε να σχεδιάσουν μαζί, να παράγουν μαζί και να εφαρμόσουν μαζί τη νέα γνώση μέσα από αμοιβαίες διαδικασίες μάθησης. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα θα είναι ο εκδημοκρατισμός της επιστήμης, μιας διαδικασίας που διευκολύνεται από το διαδίκτυο και τις νέες τεχνολογίες.

Στην Ελλάδα τα σχετικά με την κλιματική αλλαγή ζητήματα βρίσκονται ιεραρχικά σε πολύ χαμηλή θέση στην ατζέντα του καθημερινού και πολιτικού διαλόγου. Η οικονομική κρίση μοιάζει να λειτουργεί ως απειλή και σοβαρό εμπόδιο για την ανάπτυξη κριτικού στοχασμού από τους πολίτες. Το φάντασμά της πιέζει για περισσότερο άμεσες και εύκολες λύσεις με στόχο την επαναφορά στην πρότερη «ακμάζουσα» κατάσταση. Έτσι παρατηρούμε να πληθαίνουν οι φωνές για νέες «μεγάλες ιδέες», όπως η εξόρυξη υδρογονανθράκων από τις θάλασσές μας με στόχο και πάλι την «ανάπτυξη», χωρίς δεύτερες ή τρίτες σκέψεις. Μοιραία μας θυμίζουν την πολύ εύστοχη παρομοίωση του Σερζ Λατούς: «Η πορεία του πλανήτη (λόγω της κλιματικής αλλαγής) μοιάζει με αυτή ενός πλοίου, που ενώ όλοι βλέπουν ότι κινείται με ταχύτητα 28 κόμβων προς τα βράχια, (οι τιμονιέρηδες) την μειώνουν σε 25 ή 24 κόμβους, χωρίς κανείς να προτείνει την αλλαγή πλεύσης του.»

Στο χώρο της εκπαίδευσης υπάρχουν πολλές σημαντικές προσπάθειες για την εισαγωγή του θέματος της κλιματικής αλλαγής στα σχολεία με στόχο την ευαισθητοποίηση των μαθητών μέσω της συμμετοχής τους σε σχετικά προγράμματα. Όμως και εκεί, παρά την παρότρυνση από φορείς όπως η UNESCOγια ανάδειξή του ως ύψιστης προτεραιότητας ζήτημα, δεν φαίνεται να υπάρχει η ανάλογη ανταπόκριση και συμμετοχή. Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ ότι πρωτοβουλίες, όπως κάποιες καμπάνιες ευαισθητοποίησης των μαθητών με χορηγούς εταιρείες εμπορίας πετρελαιοειδών, μάλλον σύγχυση δημιουργούν στα παιδιά, παρά οδηγούν σε επίτευξη των αρχικά επιδιωκόμενων στόχων, λόγω και των αντιφάσεων που περιέχουν. Πρόκειται για τις ίδιες αντιφάσεις που δημιουργούν γεγονότα όπως η συμμετοχή των μεγάλων εταιρειών άνθρακα στην προαναφερόμενη σύνοδο για την κλιματική αλλαγή. Οι προκλήσεις όμως για τους εκπαιδευτικούς είναι μεγάλες και οι στόχοι που πρέπει να τίθενται πολλοί και σημαντικοί. Μέσω της εκπαίδευσης καλλιεργούνται αξίες που ανατρέπουν τις επικρατούσες της ουδετερότητας και της απάθειας. Γι’ αυτό θα πρέπει το ζήτημα της κλιματικής αλλαγής να αντιμετωπιστεί ως εξαιρετικά επείγον, αποφεύγοντας τη γνωστή καταστροφολογία, που συνήθως οδηγεί σε αδιέξοδα και παραίτηση. Θα πρέπει να αναδειχτούν όλες οι διαστάσεις του θέματος (κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, κ.ά.),να καλλιεργηθούν οι δεξιότητες για ανάληψη δράσης σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο. Τα σχολεία και οι εκπαιδευτικοί με τους μαθητές ως εν δυνάμει πυρήνες της αειφορίας καλούνται να διαχειριστούν σημαντικά διλήμματα και προβληματισμούς, αναπτύσσοντας στάσεις και συμπεριφορές προσανατολισμένες προς αυτή την κατεύθυνση. Για το σκοπό αυτό έχει παραχθεί και διατίθεται εκπαιδευτικό υλικό που μπορεί να βοηθήσει όσους εφαρμόζουν σχετικά προγράμματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε αυτό της Actionaidμε τίτλο «Κόντρα στο ρεύμα» (στα ελληνικά) και της UNESCO«climatechangeintheclassroom» (στα αγγλικά), διαθέσιμα και τα δύο στο διαδίκτυο.

Η κλιματική αλλαγή μεταβάλλει τα πάντα, είναι «ο ελέφαντας στο δωμάτιο», που δεν πρέπει να αγνοηθεί. Με άπειρους διαφορετικούς τρόπους επηρεάζει την επιβίωση της ανθρωπότητας, τους πόρους της και τον τρόπο ζωής. Αλλάζει τα πάντα για το ανθρωπογενές και το φυσικό περιβάλλον, ακόμα και γι’ αυτούς που προσπαθούν να καταλάβουν με επιστημονικά και άλλα μέσα τις βαθιές αλλαγές που εκτυλίσσονται γύρω μας. Ας την αναδείξουμε ως ζήτημα ύψιστης προτεραιότητας, τοποθετώντας την στις κορυφαίες θέσεις του δημόσιου διάλογου και της πολιτικής ατζέντας.

* O Μιχάλης Φωτιάδης είναι εκπαιδευτικός