Το Όραμα Της Αειφορίας

Δημήτρης Θ. Καλαϊτζίδης

Κανείς άνθρωπος στον κόσμο μας δεν αμφιβάλει πλέον: Η Γη είναι δεν είναι πια όπως ήταν παλιότερα. Δείτε ορισμένα στοιχεία που μπορεί να δείχνουν μέρος της κατάστασης:

• 0,9 δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε νερό για τις βασικές ανάγκες.
• 2,6 δισ. άνθρωποι στερούνται πρόσβασης σε ασφαλείς εγκαταστάσεις υγιεινής.
• 1 δισ. άνθρωποι υποσιτίζονται, την ίδια στιγμή που εκατομμύρια άλλοι πεθαίνουν από τις ασθένειες του πολιτισμού (καρδιακά, εγκεφαλικά, καρκίνους, διαβήτη).
• Μέχρι το 2050, ο παγκόσμιος πληθυσμός μπορεί να αυξηθεί από 7 δισεκατομμύρια σε 11 δισεκατομμύρια.
• Η θνησιμότητα των παιδιών πριν τα 5 τους χρόνια, έχει αυξηθεί κατά 5% σε παγκόσμιο επίπεδο.
• Υπάρχουν τεράστιες ανισότητες στο εισόδημα όχι μόνο μεταξύ χωρών (π.χ. Σουηδία-Σουδάν) αλλά και μεταξύ των κατοίκων της ίδιας χώρας, με ένα μικρό ποσοστό των ανθρώπων (περίπου 15%) να απολαμβάνει το 80% των παγκόσμιων πόρων.

Το κλίμα του πλανήτη αλλάζει με ταχύτατο ρυθμό προκαλώντας ασύλληπτες περιβαλλοντικές και ανθρωπιστικές καταστροφές (κλιματική αλλαγή).

Το κυρίαρχο μοντέλο παραγωγής και κατανάλωσης, η ασύδοτη οικονομία της ελεύθερης αγοράς και η επικράτηση του χρηματιστικού κεφαλαίου σε συνδυασμό με την οικονομική παγκοσμιοποίηση, έχουν φέρει και συνεχίζουν να φέρνουν βελτίωση της ποιότητας ζωής μιας μειοψηφίας ανθρώπων και ταυτόχρονα, δραματική υποβάθμιση της ζωής της μεγάλης πλειοψηφίας των ανθρώπων. Τα τελευταία χρόνια οι ανισότητες βαθαίνουν και προκαλούν τεράστια κύματα μεταναστών από τις φτωχές προς τις πλούσιες χώρες, αλλά επίσης και τρομοκρατικές ενέργειες.

Οι αλλαγές που έχουν προκληθεί στη Γη εξ αιτίας του κυρίαρχου μοντέλου παραγωγής-κατανάλωσης έχουν προκαλέσει σημαντική ζημιά στα οικοσυστήματα και στα λεγόμενα «συστήματα υποστήριξης της ζωής». Ακόμη και οι πιο σκεπτικιστές όσον αφορά την αλλαγή του κλίματος παραδέχονται ότι έχει ήδη σημειωθεί αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης κατά τουλάχιστον 1 βαθμό Κελσίου. Χιλιάδες μαρτυρίες στις καθημερινές ειδήσεις αποκαλύπτουν ότι αν συνεχιστεί αυτό το μοντέλο καταλήστευσης και καταστροφής του φυσικού περιβάλλοντος του πλανήτη, και η επιβίωση του ανθρώπινου είδους βρίσκεται σε κίνδυνο.

Η βασική αιτία για την κλιματική αλλαγή είναι η καύση των ορυκτών καυσίμων (γαιάνθρακες, πετρέλαιο, φυσικό αέριο). Η ενέργεια που παράγεται από την καύση αυτή κινεί (ουσιαστικά) όλο το σύγχρονο «καταναλωτικό πολιτισμό». Η καύση των ορυκτών καυσίμων παράγει διοξείδιο του άνθρακα το οποίο συγκεντρώνεται στην ατμόσφαιρα. Η υπέρμετρη αύξηση της συγκέντρωσης του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα (και όλων των αερίων του θερμοκηπίου) είναι αυτή που επιδεινώνει το φαινόμενο του θερμοκηπίου και την συνακόλουθη αύξηση της μέσης θερμοκρασίας της Γης.

Αυτή η αύξηση της θερμοκρασίας προκάλεσε και αναμένεται να προκαλέσει μέσα στις επόμενες δεκαετίες πολύ σημαντικά προβλήματα όπως το λιώσιμο των πάγων, ακραία καιρικά φαινόμενα, εξαφάνιση ειδών της χλωρίδας και της πανίδας, ραγδαία μείωση της βιοποικιλότητας, μεγάλη αύξηση των περιβαλλοντικών προσφύγων, οξίνιση των ωκεανών, λέπτυνση της στιβάδας του όζοντος, αποψίλωση των τροπικών δασών (αποθηκών γενετικού πλούτου), εμφάνιση νέων και η χειροτέρευση κλιματικών ασθενειών, μεγάλη και παρατεταμένη οικονομική κρίση κ.ά.

Η φύση και η κλίμακα των περιβαλλοντικών προβλημάτων επιβάλλουν να αναζητήσουμε λύσεις όχι μόνον στο τοπικό και στο εθνικό επίπεδο, αλλά κυρίως στο διεθνές. Απαιτείται να καθοριστούν εθνικές και διεθνείς προτεραιότητες ώστε να αντιμετωπιστεί το πρόβλημα των ενεργειακών αποθεμάτων και των μη ανανεώσιμων πόρων εν γένει, να λάβουμε υπόψη τα προβλήματα εκπτώχευσης των χωρών του Τρίτου Κόσμου αλλά και του «Πρώτου» πλέον, το διογκούμενο κύμα των οικονομικών μεταναστών-προσφύγων, την αποδιάρθρωση του κοινωνικού ιστού, την κυριαρχία σπάταλων και μη-λογικών καταναλωτικών προτύπων, κ.ά.

Η παγκόσμια κοινότητα βρίσκεται μπροστά σε τεράστια διλήμματα τα οποία αφορούν τις κυρίαρχες κοινωνικές και ατομικές αξίες του σύγχρονου ανθρώπου, την κατανομή του πλούτου και της συνακόλουθης πολιτικής ισχύος, την πλήρη αποδυνάμωση της συντριπτικής πλειοψηφίας των κρατών-υπερδομών και την κυριαρχία του χρηματιστικού κεφαλαίου («αγορές») πάνω στην παραγωγή. Η ίδια η έννοια «πρόοδος» συνδέθηκε άμεσα με ψηλά επίπεδα της κατανάλωσης και  με το μέγεθος της ατομικής ιδιοκτησίας. Μεγάλη κατανάλωση αγαθών, δηλαδή «κοινωνική καταξίωση», σημαίνει ουσιαστικά μεγάλη κατανάλωση ενέργειας (με διάφορες μορφές), άρα χειροτέρευση του φαινομένου του θερμοκηπίου. Ο κόσμος μας θα πρέπει-αν θέλει να επιβιώσει από την κλιματική αλλαγή-να εφεύρει τον αντικαταστάτη του πετρελαίου, έναν αντικαταστάτη που δε θα ρυπαίνει. Όμως, ταυτόχρονα, θα πρέπει να σταθεροποιηθεί και να μειωθεί μεσοπρόθεσμα η παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας, κάτι που δεν φαίνεται πολύ πιθανό, τουλάχιστον για τα αμέσως επόμενα χρόνια. Η τεράστια δίψα της βιομηχανίας για πετρέλαιο οδηγεί σε περιφερειακές συγκρούσεις και πολέμους (Ιράκ, Ιράν, Β. Αφρική, Συρία), έχει αποσταθεροποιήσει ολόκληρες περιφέρειες (Βόρεια Αφρική, Μέση Ανατολή), έχει θέσει σε κίνδυνο την Αρκτική και ίσως λίγο αργότερα την Ανταρκτική, ενώ οι αγωγοί πετρελαίου και φυσικού αερίου διατρέχουν δεκάδες χιλιάδες χιλιόμετρα στη στεριά και στη θάλασσα.

H αειφορία

Η έννοια της αειφορίας που εμφανίζεται κατά τη δεκαετία του 1990 εστιάζει στις σχέσεις αλληλεπίδρασης ανάμεσα στον άνθρωπο, στην κοινωνία και τη φύση. Εμπεριέχει δηλαδή το περιβάλλον αλλά ταυτόχρονα δηλώνει τη σχέση του με ζητήματα που σχετίζονται με την κοινωνία, την οικονομία και την ανάπτυξη.

Η χρήση του όρου είναι πολλαπλή, αλλά είναι αποδεκτό ότι αποτελεί ρυθμιστική αρχή, που ρυθμίζει τις σχέσεις που αναπτύσσουν μεταξύ τους το περιβάλλον, η κοινωνία, αλλά και η πολιτική και η οικονομία.

Η Αειφορία (στη βιβλιογραφία μπορούμε να τη συναντήσουμε επίσης και ως Αειφόρο Ανάπτυξη χωρίς όμως να ταυτίζονται οι όροι) έχει οριστεί με πολλούς τρόπους, αλλά ο πιο γνωστός ορισμός παραμένει εκείνος της Επιτροπής Brundtland, για «Το Κοινό μας Μέλλον» (WCED, 1987): Η αειφόρος ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να διακυβεύεται η ικανότητα των μελλοντικών γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους ανάγκες. Ένας άλλος ορισμός λέει ότι Βιώσιμη ανάπτυξη είναι η βελτίωση της ποιότητας της ζωής μέσα στα πλαίσια της φέρουσας ικανότητας των υποστηρικτικών οικοσυστημάτων (IUCN, UNEP και WWF, 1991). Η αειφόρος ανάπτυξη παίρνει διάφορες μορφές σε διαφορετικές κοινωνίες και περιβάλλοντα και είναι η διαδικασία με την οποία κοινωνίες συνειδητοποιούν αυτή την κατάσταση δυναμικής ισορροπίας που ονομάζεται αειφορία (Reid, 1995). Η έννοια της αειφορίας έρχεται να δώσει φιλοσοφικές, οικονομικές και πρακτικές απαντήσεις στα κύρια κοινωνικοοικονομικά και περιβαλλοντικά ζητήματα του καιρού μας. Το αίτημα της αειφορας αφορά όλους τους ανθρώπους που ζουν σήμερα, αλλά (εξίσου) και τις επόμενες γενιές. Η ουσιώδης διαφορά μεταξύ αειφορίας και αειφόρου ανάπτυξης, είναι ότι η δεύτερη αποτελεί τη συνέχιστη των busines as usual, με τον φερετζέ της προστασίας του περιβάλλοντος, ενώ η αειφορία είναι ένας πολιτικός όρος που θέλει να εξισοροπήσει τις απύθμενες επιθυμίες του ανθρώπου με τις πραγματικές του ανάγκες και τις δυνατότητες ενός πεπερασμένου πλανήτη.

Ποια είναι τα αιτήματα της αειφορίας;

• Η αποτροπή της οικολογικής καταστροφής (κλιματική αλλαγή, καταστροφή φυσικών οικοσυστημάτων, μόλυνση/ρύπανση του νερού και των εδαφών, ρύπανση της ατμόσφαιρας, κτλ)
• Η εξασφάλιση της υγείας και παραγωγικότητας των οικοσυστημάτων, ώστε και οι επόμενες γενιές να ζήσουν σε ένα κόσμο υγιή και παραγωγικό.
• Η εξαφάνιση της πείνας από τον κόσμο (όχι μείωση απλώς του αριθμού των ανθρώπων που πεθαίνουν από πείνα).
• Η εξασφάλιση ανεκτού επιπέδου ζωής για όλους τους ανθρώπους που ζουν σήμερα στον κόσμο.
• Η επικράτηση της ειρήνης και της συνεργασίας σε όλο τον κόσμο.

Σχήμα 1. Η πολιτική έκφραση της αειφορίας

Η αειφορία είναι μια ηθική αρχή ή αναγνώριση των ίσων δικαιωμάτων ανάμεσα στις σημερινές και τις μελλοντικές γενιές. Η αειφορία μπορεί να προσεγγιστεί με την επέκταση της οικονομικής και πολιτικής δημοκρατίας ή με τον κοινωνικό έλεγχο στον τρόπο και στα μέσα παραγωγής. Αειφόρος κοινωνία σημαίνει την εξάλειψη της ανισοκατανομής της πολιτικής και οικονομικής δύναμης και των συνακόλουθων ιεραρχικών δομών, είτε θεσμοθετημένων (π.χ. κυριαρχία του άνδρα πάνω στη γυναίκα), είτε «αντικειμενικών» (π.χ. κυριαρχία του Βορρά πάνω στο Νότο).